चंदेरी दुनियेत.....

सतत अत्यंत प्रेमळ आईच्या, ओढग्रस्तीने गांजलेल्या, मुलांसाठी वाटेल तो अन्याय व त्याग करणाऱ्या भूमिकेत पाहिलेल्या व मनात आईच्या-आजीच्या जागी अढळ स्थान मिळवलेल्या लीला चिटणीस यांचे, ' चंदेरी दुनियेत ' हे पारदर्शी आत्मचरित्र वाचले. सिनेमात काम करणे तर फार दूरची बाब परंतु कुलीन-घरंदाज स्त्रियांना सिनेमाला जाण्याचीही मुभा नसलेल्या काळात स्वत:च्या पोरांच्या तोंडात घास पडावा-अतिशय बिकट आर्थिक परिस्थितीमुळे सिनेमात काम करण्याचा एक धारिष्ट्याचा निर्णय घेऊन, स्वत:तील अभिनय सामर्थ्याने व प्रचंड मेहनतीने सिनेमासृष्टीत मानाचे व उच्च स्थान मिळवणाऱ्या अभिनेत्रीची ही आत्मकथा.

हे कथन अतिशय प्रामाणिक-प्रांजळ व काहीसे बेधडक तरीही भावणारे आहे. ९ सप्टेंबर, १९०९ रोजी धारवाड येथे जन्मलेल्या लीला चिटणीस मुळातच स्वत:च्या लहरीनुसार वागणाऱ्या, हेकट-हेकेखोर होत्या. मनस्वी बंडखोर व भावनेच्या भरात वाहून मनमानेल तसे करण्याच्या-वागण्याच्या स्वभावामुळे त्यांना अतिशय त्रास सहन करावा लागलेला. चित्रपटसृष्टीतील पहिली उच्चशिक्षित नटी म्हणून प्रसिद्ध पावलेल्या लीला चिटणीस, तिथल्या दिखावू-बेगडी चकचकाटाला भुलून व तारुण्याच्या उन्मादात-मोहाला बळी पडून हातून घडलेल्या अनेक चुकीच्या निर्णयांमुळे पुढे तहहयात झालेल्या फरपटीचे सत्यकथन करतात.

आपल्यापेक्षा वयाने बऱ्याच मोठ्या असलेल्या चिटणिसांशी लहान वयातच लग्नाचा आततायीपणा करतात. त्यावेळी चिटणिसांची समाजातील प्रतिमा, प्रार्थना समाजाचे मोठे कार्य, सतत अवतीभोवती असणारे उच्चविचारसरणींचे-बुद्धिमान-लोक यामुळे भारून जाऊन घेतलेला हा निर्णय पुढे चिटणिसांचे घराप्रती केलेले संपूर्ण दुर्लक्ष व लागोपाठ लादलेली तीन बाळंतपणे यामुळे काहीशा हताश होतात. कोसळतात. आर्थिक ओढाताण वाढू लागल्याने केवळ आपल्या मुलांसाठी घराबाहेर पडून अर्थार्जन करण्याचा निर्णय घेतात आणि अचानक चित्रपटसृष्टीत प्रवेश करतात. या मोहमयी दुनियेत मेहनतीने, अभिनयक्षमतेच्या व जिद्दीच्या जोरावर उत्तम यश मिळवतात. भूमिकेत झोकून देऊन काम करण्याची वृत्ती व मुलांच्या भवितव्यासाठी वाटेल ते करण्याची तयारी यामुळे काही काळ या चित्रनगरीच्या शिखरावरही पोचतात. परंतु मुळचा बेबंद व मोही स्वभाव इथेही घात करतो. स्वैर वागण्याचे परिणाम सतत भोगावे लागत असूनही त्यावर मात करता येत नाही. आपण आई आहोत आणि आपल्या मुलांसाठी अक्षरश: स्वत:च्या जीवाचे रान करणाऱ्या या गुणी अभिनेत्रीचे हे आत्मचरित्र.

कितीही बंडखोरी-स्वैरपणा असला तरी माझी मुले हेच माझे विश्व आणि माझा प्राण फक्त त्यांच्यासाठीच आहे हेच या साऱ्या कथनातून जाणवत राहते, भिडत राहते. स्त्रियांनी चित्रपटात काम करणे हीन समजल्या जाणार्‍या १९३०-१९४० च्या दशकांत उच्च विद्याविभूषित असलेल्या लीला चिटणीसांनी समाजाचा रोष पत्करून अभिनयाचा मार्ग निवडला होता. क्षणिक मोहाच्या-ऊर्मीच्या मागे जाणाऱ्या, सातत्याने मोहाला बळी पडणाऱ्या लीला चिटणीस, मुलांच्या अव्याहत काळजीने, त्यांच्या भावनिक समस्यांमुळे हवालदिल होत असत. त्याचे केलेले अतिशय अकृत्रिम वर्णन मन हेलावून टाकते. चित्रपट सृष्टीतील अनेक अनुभव, मानहानी, मोठ्या मोठ्या नावाजलेल्या लोकांचे खरे- अतिशय घाणेरडे रूप, पुरषी सत्ता, स्त्रियांची फरफट-शोषण, बळजोरी याचे सत्य कथन केले आहे. बडी बडी, आदराचे स्थान असलेली माणसे किती नीच पातळीचे वर्तन करतात हे वाचून धक्का बसतो.

चिटणिसांशी घेतलेल्या घटस्फोटानंतर बरेच चढउतार - अध:पतन होऊन शेवटी गजानन जहागिरदारांबरोबर जुळलेली मैत्री व लग्न करण्याची इच्छा व यामुळे बाबूराव पेंढारकरांच्या पुरषी अहंकाराला बसलेल्या धक्क्याने त्यांनी लीला चिटणीस यांच्याशी केलेले असभ्य वर्तन. जणू काही त्या त्यांची मालकीची-हक्काची वस्तू असल्याची जाणीव अतिशय पाशवीपणे करून देणे.....याने त्या हताश होतात. कोलमडतात. शेवटी स्त्री कुठल्याही काळातली व कुठल्याही क्षेत्रातली असू देत, हे चुकत नाहीच.

लीला चिटणीस यांचे वडील त्याकाळी गाजलेल्या नाट्यमन्वतर या मराठी नाट्यसंस्थे मध्ये होते. लीला यांनी हास्यप्रधान चित्रपट, ' उसना नवरा ' यात काम केले. नंतर काही काळ स्टंट अभिनेत्रीच्या रूपात व एक्स्ट्रॉ म्हणूनही कामे केली. लवकरच मास्टर विनायक यांच्याबरोबर, ' छाया- साल, १९३६ ' व प्रभात चे केशव नारायण काळे यांच्याबरोबर, ' वहाँ -१९३७ ' आणि सोहराब मोदी यांच्याबरोबर, ' जेलर -१९३८ ' या त्यावेळी टॉप वर असलेल्या कलाकारांबरोबर संधी मिळाली. १९३९ साली लीला चिटणीस यांना अमाप प्रसिद्धी मिळाली ती विष्णूपंत पागनीस यांच्या जोडीने पागनीसांची बायको म्हणून ' संत तुलसीदास' यातील कामामुळे. पुढे अशोक कुमारबरोबर त्यांची जोडी अतिशय गाजली. लागोपाठ आलेल्या, ' कंगन, बंधन व झुला ' या तीन सिनेमांनी हॅटट्रिक करून त्यांना लोकप्रियतेच्या शिखरावर नेऊन ठेवले. लीला चिटणीस यांनी जवळपास शंभरएक चित्रपट केले.

अशोक कुमार यांनी त्यांच्यातील अभिनयकौशल्याची अतिशय तारीफ केलीच व अनेकांना त्यांचे नावही सुचविले. डोळ्यांनी कसे बोलायचे- एखाद्याच्या मनापर्यंत कसे पोचायचे हे कसब मी लीलाकडून शिकलो असेही अशोककुमार नेहमी म्हणत. लवकरच हे सारे वलय संपले. आणि हळूहळू लीला चिटणीस आईच्या भूमिकेत आल्या आणि तिथेच स्थिरावल्या. काला बाजार मधील त्यांची भूमिका- ' ना मैं धन चाहूं ना रतन चाहूं ' आणि साधना मधले, ' तोरा मनवा क्यों घबरायें रामजी के द्वारे ' ही भजने आजही तितकीच प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या आईच्या भूमिका अजरामर आहेत- अशी आई पुन्हा होणे नाही. स्वत: तरुण असतानाच ज्यांच्याबरोबर नायिकेची भूमिका केली त्यांच्यांच आईचे काम अतिशय ताकदीने वठवले.

जीवनात यश-अपयश, मानहानी व बेंबदपणा पुरेपूर जगलेल्या या गुणी अभिनेत्रीचे १४ जुलै, २००३ रोजी डॅनबरी-कनेक्टीकट येथे नर्सिंग होममध्ये निधन झाले. आयुष्याची शेवटची वर्षे अतिशय एकटेपणा व विकल मनस्थितीत गेली. आपल्या जीवनाचे सारसंचित- टोकाचा विरोधाभास दाखवणारे लीला चिटणीस यांचे, ’ चंदेरी दुनियेत ’ हे जीवनचरित्र मनाची पकड घेणारे आहे. या मोहमयी दुनियेची वाट किती निसरडी व घातक आहे याचे यथार्थ चित्रण. कुठलाही आडपडदा न ठेवता स्वत:च्या जीवनातील अतिशय खाजगी व उन्मादाने भरकटलेल्या घटना लीला चिटणीस यांनी तितक्याच मनस्वीपणे मांडल्यात. स्वत: केलेल्या अक्षम्य चुकांचे अजिबात समर्थन त्यांनी केलेले नाही. चरित्र वाचून संपल्यावरही माझ्या मनात त्यांची, ' आईची त्यागग्रस्त छबीच ' फक्त तितक्याच भारलेपणाने उरलेली आहे ह्यातच त्यांच्यातील ’ आईची ’ ताकद दिसून येते.