फणस...

मायदेशी येणेजाणे हे नेहमीच हवेहवेसे असले तरी वर्षातील सगळ्याच ऋतूंची मजा लुटता येत नाही. म्हणजे ज्याला सहजी व पुन्हा पुन्हा जाणे शक्य आहे त्यांची बातच निराळी. पण सामन्यत: कुठलातरी एकच सीझन गाठू शकतो. आणि मग त्या अनुषंगाने येणारे सणवार व खादाडी. धमाल करता येते. इथे आपल्याकडचे आंबे, खास करून हापूस आणता येत नसल्याने मायदेशी जायचेच तर निदान या फळांच्या राजाला मनसोक्त खाता येईल तेव्हां तरी जावे. शिवाय शाळांना सुट्ट्याही त्याच दरम्यान असतात.

होळी संपल्यावर हळूहळू आंबे, फणस, काजूची बोंडे-ओले काजूगर, रातांबे, जांभळे, करवंद यांची चाहूल लागू लागते. आंबे तरी एकवेळ सगळीकडे मिळतील. मग भले ते मेक्सिकन असू देत नाहीतर अजून कुठल्या काशीतले. आता हापूसच्या मधुर चवीची, राजस रूपाची, तुकतुकीत सोनेरी अंगावर चढलेल्या केशरलालीची, नुसत्या गंधाने नऊ महिन्यांच्या प्रतीक्षेचे पारणे फेडणार्‍या वासाची आठवणही मनात येऊ न देता, मिळतोय ना आंबा इथे, मग कुठला का असेना घ्या खाऊन, असे म्हणत दुधाची तहान पाण्यावर भागवता येण्याचा प्रयत्न तरी करता येतो. पण या राजसासोबत येणार्‍या अष्टमंडळाचा आस्वाद मात्र मिळत नाही. त्यातल्यात्यात फणसाचे तर नामोनिशाण नसते. हा आता टीन मधला फणस मिळतो म्हणा. पण त्याला कुठली असायला आपल्या दारच्या खासंखास फणसाची चव. चहुबाजूने फुटून लेकुरवाळ्या झालेल्या फणसाच्या झाडांभोवती घुटमळत, कुठे इटुकलेपिटुकले तर कुठे मोठे होऊ घातलेले आणि चांगले फोफावलेले फणस हेरत, त्यांच्या वरून खडबडीत भासणार्‍या अंगावरून प्रेमाने हात फिरवत फिरवत अंदाज घ्यायचा. कुठला भाजीचा, कुठला जरासा जून असला तरी अजूनही भाजीसाठी धावेल. फणस पिकू लागला की भाजीसाठी घेऊच नये. एकतर त्याचा वासही गोडसर होऊ लागलेला असतो आणि निबरही.

'कापा आणि बरका ' हे फणसाचे प्रकार. दोन्हीही मस्तच लागतात. दोघांची स्वत:ची खासियत आहे.' कापा ' कसा अगदी सुटसुटीत-खुटखुटीत-करकरीत. पाण्यात राहूनही कोरडा असल्यागत अचळ काढता येतो. अगदी न धुता तोंडात सोडला तरी फारसा चीक लागत नाही. ' बरका ' मात्र धमाल बुळबुळीत अन सुळसुळीत. जिकडून तिकडून तारा येत असतात, हातातून गरे सटकत राहतात, पाण्यात लगोलग टाकला तरीही चीक चिवटपणा सोडत नाही. पण चवीला काय लागतो महाराजा! काप्यालाही मागे टाकेल. दोघांचेही गरे पिवळसर सोनेरी. त्यावरील तकाकी पाहत राहावी. नुसता एकच एक फणस खाण्यात मजा नाही. या जोडगोळीचा आस्वाद जोडीनेच घ्यायला हवा. अगं, याचा गरा अजूनही तितकाच मधुर व करकरीत असतो बरं. आणि हा बरका असला ना तरी इतकी गोडी आहे ना त्याला. की कापतानाचा त्रास पुरेपूर भरून निघतो बघ. सासूबाई सांगत होत्या.

आमच्या शेतात प्रचंड आंबा, काजू, नारळ, फणस, रातांबे, बांधावर जिकडे तिकडे लावलेली करवंदाची जाळी, चिकू, पेरू... हळद, सूर्यफुले, केळी... नुसती धमाल आहे. यंदा मार्च-एप्रिल मध्ये येणे झाल्याने खूपच चंगळ झाली. वल्डकप जिंकून आम्ही शेताकडे प्रस्थान केले. चार दिवस कानात हवा भरलेल्या वासरासारखे नुसते हुंदडलो. शेतातूनच बावनदी जात असल्याने आंबा, काजू, नारळीच्या बागेतून, शेवरीखालून हुंदडून नदीच्या थंडगार पाण्यात झोकून दिले. स्वत:ला तिच्या स्वाधीन करून टाकल्यावर, " किती दिवसांनी आलात गं " असे म्हणत बाहु पसरून तिने आम्हाला अलगद मिठीत घेतले. पाहता पाहता तिच्या मायेच्या उबदार स्पर्शाने आम्ही अंर्तबाह्य पुलकित झालो. किती वेळ डुंबलो तरीही निघावेसेच वाटेना. शेवटी हाकारे आले, " बाजरीची भाकरी, झुणका, ओल्या खोबर्‍याची खास पाट्यावर वाटलेली लसणीची चटणी तयार आहे. चला पटापट. " डोंगर चढून, नदीच्या मायेत आकंठ डुंबून मन भरले असले तरी पोटात होमकुंड पेटले होते. त्यात हा खासा मेन्यू ऐकून क्षणात सगळे घराकडे पळत सुटलो. चुलीवरून पानात पडणार्‍या भाकरीचा खरपूस वास, लसणाची लुसलुशीत आणि झणझणीत चटणी... अहाहा... तडस लागेस्तोवर जेवलो. हातावर पाणी पडताच ज्याने त्याने सोयीस्कर जागा पकडून दिली ताणून.

आमचे घर

नारळ

यावर्षी दोनदा मोहोर आला पण दोन्ही वेळा गळून गेला

थोड्याश्या कैर्‍या लागलेल्या...

काजू

संध्याकाळी सूर्य अस्ताला जाऊ लागला तशी विलक्षण शांतता पसरली. दूरवर घरी परतणाऱ्या गायींच्या गळ्यातील घंटांचा किणकीण नाद या निरवतेला भेदत होता. नारळीच्या झाडांवर उतरत गेलेले निवलेल्या सूर्याचे किरण, चहूकडे पसरलेला संधिप्रकाश, रातकिड्यांची किरकिर, मधूनच येणारा बेडकांचा डरावं डरावं, अचानक टिवटिवत गेलेली एखादी चुकार टिटवी. अंगणात घराच्या पायऱ्यांवर बसून मूकपणे त्या वातावरणात विरून गेले.

किर्र अंधार पडला आणि भानावर आले. अंगण दुधाने उजळून निघालेले. नजर आसमंतावर गेली आणि तिथेच खिळली. काळ्याभोर आभाळात लाखो करोडो चांदण्यांचा अक्षरशः खच पडला होता. कित्येक वर्षात इतके विलोभनीय दृश्य पाहिले नव्हते. डोळ्यांचे पारणे फिटले. पळत गच्चीवर जाऊन त्या अथांग पसरलेल्या दूरस्थ विश्वाच्या भव्यतेत मनातल्या सगळ्या भावांना डोहाच्या तळाशी ढकलून स्वतःला संपूर्णपणे विलीन करून टाकले. तादात्म्य पावणे म्हणतात ते बहुदा हेच असावे.

दुसर्‍या दिवशी अगदी निवडून निवडून कच्चे फणस उतरवले, निगुतीने मन लावून त्याची भाजी केली. पंचेंद्रिये एकवटून अगदी टल्ली होऊन ती अग्रास खाल्ली. तरीही मनाची तृप्ती होईना म्हणून चार फणस घेऊन मुंबई गाठली. त्यांचीही भाजी करून पुढल्या दोन तीन वर्षांच्या समाधानाची बेगमी करून घेतली. निघता निघता १०० रुपयाला एक या भावाने का होईना चक्क हापुसाचीही चव चाखता आली. चला पावसाची मनोहरी रुपे नाही पण कोकणचा मेवा तर पदरी पडला.

यावेळची मायदेशवारी काही अंशी सार्थकी लागल्याचे समाधान घेऊन भरारी घेतली. इथे आले, येऊन जुनी झाले पण फणसाच्या भाजीची जिभेवर रेंगाळणारी चव काही कमी होईना. तशी अगदी येताजाता होणारी भाजी नसली तरी बहुतेकांच्या घरी निदान एकदातरी होतेच. केळफुलासारखेच फणसाचेही बाळंतपण बरेच करावे लागते खरे पण श्रमाचा पुरेपूर मोबदला मिळतोच मिळतो. आपल्याकडे सर्वसाधारणपणे बाजारात मिळणारा भाजीचा फणस काहीसा गरे होऊ लागलेलाच असतो. परंतु निरनिराळ्या रूपातल्या फणसाची भाजी करता येते व त्याची चवही त्यानुसार बदलते. बरीच वर्षे शेतावर जाऊन जाऊन, सासूबाईंकडून फणस व त्याची भाजी याविषयी बरीच माहिती गोळा केली. तुम्हालाही कदाचित माहीत असेल....

यात तिन्ही फणस अगदी नीट कळून येत आहेत

फणसाची भाजी

फणसाची भाजी करण्यासाठी सगळे ' कच्चे फणस ' उपयोगी पडतात. पण वेगवेगळ्या अवस्थेतील फणसाची भाजी वेगवेगळी होते आणि सर्व प्रकारच्या भाज्या चांगल्याच लागतात. अगदी कोवळा, मध्यम कोवळा आणि गरे झालेला. सर्वसाधारणपणे अशी विभागणी होऊ शकते. या तिन्ही भाज्यांची चव, स्वाद वेगवेगळा येतो पण प्रत्येक प्रकारची भाजी उत्तमच होते.

१. साकटा फणस म्हणजे अगदी कोवळा फणस. त्याच्यात अजिबात गरे झालेले नसतात. अशा फणसाची भाजी उत्कृष्ट होते. बाहेरून साकटा कसा ओळखायचा? ज्या फणसाचे काटे बारीक आणि अगदी जवळजवळ असतात तो बहुतेक साकटा निघतो. फणस विकणारेच फणसाचे काटे काढून त्याचे मोठेमोठे तुकडे करून देतात. त्याची पावही (म्हणजे मधला दांडा) कोवळी असते. तीही काढून टाकावी लागत नाही. जरासे काटे रुंदावले तरीही तो कोवळाच असतो. पण त्याची पाव जर जून झाली असेल तर ती काढावी लागते कारण ती शिजत नाही. भाजीवाल्याला ते समजते. तो पाव काढून टाकतो. ह्या फणसालाही साकटाच म्हणतात. फणस कापण्याचे प्राथमिक काम भाजीवाल्याने करून नाही दिले तर आपल्याला करावे लागते.

वर्तमानपत्राचा मोठा कागद पसरावा. त्याच्यावर विळी ठेवावी. सुरीने कापायचा असेल तर लाकडाचा किंवा प्लॅस्टिकचा तुकडा घ्यावा. एका रुंद भांड्यात पाणी घ्यावे. विळीच्या किंवा सुरीच्या पात्याला तेल (गोडे) लावावे. पाण्यात २/३ चमचे तेल घालावे. आपल्या हातांनाही तेल लावावे. प्रथम काटे काढून नंतर जरूर असल्यास पाव काढावी. १/२ इंच लांबीरूंदीचे तुकडे चिरून घ्यावे. ते पाण्यात टाकले की पाण्यात तेल असल्यामुळे फणसाचा चीक निघून जातो.

२. फणसात गरे व्हायला सुरुवात झाली तरीही तो सुरुवातीला कोवळा फणसच असतो. गऱ्यांच्या बाजूला बारीकबारीक पात्यांचे आवरण असते. ह्या पात्यांना सांगूळ म्हणतात. सांगळं कोवळी असेपर्यंत ह्या फणसाचीही साकट्यासारखीच भाजी करता येते. अर्थात त्याची पाव काढावी लागते. अगदी कोवळ्या साकट्यापेक्षा ही भाजी थोडी वेगळी लागते पण छानच लागते. आपण चिरायची असल्यास वर सांगितल्या प्रमाणेच चिरावी.

३. गरे झालेल्या फणसाची भाजी म्हणजे खरे तर ती गऱ्यांचीच भाजी असते. प्रथम फणसाचे गरे काढावे लागतात. भाजीवाल्याने काढून दिले तर उत्तमच. नाहीतर फणसाचे मोठे तुकडे करून त्यातील सांगळं बाजूला करण्यासाठी बोटांना तेल लावून मधला गरा काढायचा असतो. गरे काढल्यावर त्यांतील बिया म्हणजेच आठळा काढायच्या. त्यावर एक पापुद्र्यासारखे आवरण असते तेही काढून टाकावे लागते. थोडेसे किचकट काम आहे पण भाजीची चव आठवावी म्हणजे किचकट वाटणार नाही. गऱ्यांचे लहानलहान १ इंच लांबीरुंदीचे तुकडे करायचे. आठळाही ठेचून बारीक तुकडे करून घ्यायचे.

ह्या ३ प्रकारच्या फणसांच्या भाज्या करण्याच्या पद्धतीही वेगवेगळ्या आहेत. त्यांची कृती टाकतेच लगोलग.