मोडी

काही आवडी उपजतच असतात. स्वच्छता-नीटनेटकेपणाची, बोलघेवडेपणा, संगीताची, वाचनाची, अभ्यासाची, खेळाची, चित्रकलेची...... इत्यादी. काही आवडी-कल हळूहळू लक्षात येतात. तर काही ठरवून जोपासता येतात. पाटीवर गमभन गिरवण्यापासून आईने प्रयत्नपूर्वक वळणदार व एकसारखे अक्षर काढण्यावर व स्वच्छ-शुद्ध लिहिण्यावर भर दिला व सरावही करायला लावला. रोज संध्याकाळी देवापाशी दिवा लावला की शुभंकरोती, शांताकारम ही स्तोत्रे, २ ते ३० पाढे व दहा ओळी शुद्ध नेटके लेखन हा परिपाठ होता. जोवर हे पूर्ण होत नाही तोवर ती जेवत नसे आणि आम्हालाही वाढत नसे. सुरवातीला खूप कंटाळा-राग येई. काय ही कटकट आहे असे वाटे. पण अगदी थोड्याच दिवसात आम्हाला सवय लागली. अगदी तिसरीपासून हस्ताक्षराच्या स्पर्धेत पहिला नंबर कधी चुकला नाही. त्यामुळे काही कामेही अंगावर ओढवून घेतली. बोर्डावर सुविचार लिहिणे. फलक बनविणे. स्क्रॅपबुकचे बरेचसे कामही कायम गळ्यात पडत असे. कॉलेजमध्येही ही कामे सुरू होतीच. पुढे तर ऑफिसमध्येही हे सत्र चालूच राहिले. असे असले तरी अक्षर अजून कसे चांगले होईल, कितीतरी निरनिराळ्या प्रकारे काढता येईल हे प्रयत्न करत होते.

कॉलेजमध्ये असताना एकदा अर्धमागधी, मोडी लिपी यावर बरीच चर्चा झाली. कोणालाही ना वाचता येत होती ना लिहिता. हातात कागद असून निरक्षर असल्यासारखे वाटले. लिहिलेले अतिशय वळणदार दिसत होते. एका लयीत हात न उचलता अक्षरे जणू घरंगळत आहेत असा भास होत होता. या अतिशय आकर्षक उलगडत जाणाऱ्या लडिवाळ अक्षरांना आपलेसे करायचेच हे मनाने घेतले. पण हे प्रत्यक्षात उतरायला मात्र १९९२ साल उजाडावे लागले.

जयहिंद प्रकाशनाचे मालक, श्री. ग.का.रायकर यांनी ’ मोडी लिपी शिक्षण प्रसारक मंडळ " नावाची संस्था काढली व १८ जानेवारी १९९१ रोजी ठाकुरद्वार येथील कमला हायस्कूल येथे पहिला वर्ग सुरू केला. नंतर म्हणजे १९९२ मेमध्ये दादर-ठाणे येथेही वर्ग सुरू झाले. एक दिवस मॅजेस्टीकमध्ये गेले असता न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये दर रविवारी मोडी लिपीचे वर्ग भरतील, इच्छुकांनी नावे नोंदवावी हा फलक लिहून ठेवलेला पाहताच लगेच नाव नोंदवून टाकले.

आणि श्री. मनोहर जागुष्टे म्हणजेच आमच्या प्रिय जागुष्टेसरांचा परिचय झाला-स्नेह वाढला- सर,जणू घरातलेच झाले. अत्यंत तळमळीने मोडी लिपी रुजावी-वाढावी-टिकावी याचा सतत प्रयत्न सर करीत असत. सरांनी मोडी लिपीचा ध्यास घेतला होता. पंच्याहत्तरी झाली तरी रोज ठाण्याची वारी करत. प्रत्येक मायदेशाच्या भेटीत एकदा तरी सरांशी बोलायचेच हे ठरलेले. २००७ च्या मे मध्ये मॅजेस्टीकमध्ये गेले आणि धक्काच बसला. सरांचे निधन झालेले. अत्यंत हसमुख, शिकवण्यास सदैव तत्पर अशा आमच्या सरांच्या निधनाने एका मोडी-ध्यास पर्वाचा अंत झाला.

महाराष्ट्रात मोडी लिपी सहाशे सातशे वर्षे तरी सुरू असून यादवांच्या राजवटीपासून सरकारी दप्तर व लोकांचाही पत्रव्यवहार याच लिपीतून होत असे. इंग्रजीत जशी लघुलिपी झरझर लिहिता येते तशीच मोडी लिपी ही हात न उचलता लिहिता येत असल्यामुळे वेगाने लिहिता येते. पेशवेकालीन दस्तऐवज, पत्रे, मोहर, समर्थांची पत्रे, महाराजांचे खलिते-राज्यकारभार, इत्यादी मोडी लिपीतूनच लिहिलेले आहे. मोडी लिपी फारशी अवगत नसल्यामुळे ही बाडे नुसतीच पडून आहेत. गेल्या अनेक वर्षांपासून ही लिपी दुर्लक्षिलीच गेली आहे. तिचा पुन्हा प्रसार व्हावा यासाठीचा हा सारा खटाटोप होता. वर्षभरात ’ जागतिक मराठी परिषदेच्या ’ दोन्ही परीक्षा देऊन प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्णही झाले. त्याच दरम्यान तंजावर ची सहल आयोजित झाली. ही संधी दवडणे शक्यच नव्हते.

तंजावरातील ’ सरस्वती महाल ’ येथे गेलो. अतिशय भव्य दिव्य महाल. बाहेरून याच्या भव्यतेचा मुळीच अंदाज येत नाही. अतिशय प्रसन्न वातावरण व प्रशस्त जागेत अंतरा अंतरावर टेबले व पंडित बसलेले होते. तिथे विवेकानंद गोपाळ या अधिकाऱ्यांना भेटलो. ग्रंथालयात संस्कृत, मराठी, तमिळ, तेलगू इत्यादी भाषांचे तज्ञ काम करत होते. स्वच्छ पांढऱ्या फडक्यांत मोडी लिपीचे कागद बांधलेले होते. या फडक्यांना रूमाल असे संबोधले जाते. या सर्व प्राचीन कागदपत्रांची निगा घेणारा विभागही पाहिला. फाटलेली कागदपत्र, ताडपत्रे यांची दुरुस्ती. ’ विट्रेनेल्ला ’ नावाने ओळखले जाणारे तेल ताडपत्रावर लावून त्यांची जपणूक केली जाते. नंतर या मजकुराची चित्रफीत घेतात.

भोसलेकालीन मोडी लिपीतील १००० रुमाल येथे पूर्वी होते. १९९३ साली त्यातील ८५० सरस्वती महालात होते. आम्ही त्यातील काही रुमालातील दस्तऐवजांचे भाषांतर करण्याचे काम केले. एक अतिशय वेगळाच रोमांचकारी अनुभव होता. अहिल्याबाई होळकरांच्या हस्ताक्षरातील पत्र, मातोश्री राधाबाईंचे माधवरावांना लिहिलेले पत्र, उदाजी चव्हाणांचे चिमाजी अप्पांना पत्र, समर्थ रामदासांनी शिवाजीराजेंना लिहिलेले खलिते, समर्थांनी त्यांच्या पुतण्यांना लिहिलेली पत्रे, पाहून डोळे भरून आले. इतिहासाच्या जिवंत खुणा, हस्तलिखिते पाहण्याचे भाग्य लाभल्यामुळे अतिशय आनंद झाला.

जाता जाता मी मोडी लिपीत लिहिलेले दोन नमुने देत आहे.

काव्यपंक्ती:

श्रीहरी मथुरानगरी गेले, गोकूळ मागे तळमळते ।

प्राणिमात्र नच केवळ परि ते यमुनेचे जळही जळते ॥

कळे सकळ हे श्रीगोपाळा कळवळूनी मनि आणि दया।

धाडुनि दिधला प्रजांत उद्धव प्रियजनसांत्वन करावया ॥

सत्वर हरिचा निरोप घेऊनि उद्धव भेटे सकळांते ।

वृत्तश्रवणा क्षणांत जमले गोकूळ सारे त्या भंवते ॥

हे नंदाला, यशोदेस हे, कोणाला काही काही ।

निरोप सांगे सांत्वनपर तो; सुने कुणी उरले नाही ॥

या गोपीला, त्या गोपीला, गोड शब्द दे वाटुनियां ।

राधेला तर बहाल केली हरिने जिवाची दुनिया ॥

उतारा :

आजच्या युगात खेळांचे महत्त्व लोकांना पटू लागले आहे. कारण यशस्वी खेळाडूंना लौकिक आणि लक्ष्मी दोन्हीही प्राप्त होताना दिसतात. पण असे यश संपादण्यासाठी भरपूर तपश्चर्या करावी लागते. खेळामुळे मेहनत आणि चिकाटी या दोन्ही गुणांची जोपासना होते. खेळाडू मोठ्या चुरशीने खेळून यशश्री खेचून आणतात. अशा या चुरशीतून खेळाडू जिद्दी बनतो. हीच जिद्द खेळाडूंना त्याच्या जीवनात अन्यत्रही उपयोगी पडते. ( उतारा बराच मोठा आहे. म्हणून नमुना देत आहे. )